رپو فایل

مرجع دانلود و خرید فایل

رپو فایل

مرجع دانلود و خرید فایل

گزارش کارآموزی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال بذر کرج

گزارش کارآموزی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال بذر کرج در 152 صفحه ورد قابل ویرایش
دسته بندی علوم پایه
بازدید ها 0
فرمت فایل doc
حجم فایل 117 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل 152
گزارش کارآموزی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال بذر کرج

فروشنده فایل

کد کاربری 2102
کاربر

گزارش کارآموزی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال بذر کرج در 152 صفحه ورد قابل ویرایش



«فهرست مطالب»


عنوان


شماره صفحه
تاریخچه


1
بخش تحقیقات سیب زمینی و پیاز


12
قسمت اول: سیب زمینی




مقدمه


40

طبقه بندی


42

گیاه شناسی


44

گلدهی در سیب زمینی


46

طبقه بندی و مراکز پراکنش سیب زمینی


47

عادت رشد


48

سیستم تولید بذر گواهی شده در کانادا


58

آبیاری


60

نیازهای غذایی سیب زمینی


64

زمان برداشت


73

فیزیولوژی پس از برداشت


77

گواهی بذور سیب زمینی


85

هدفهای اصلاحی سیب زمینی


86

طرح در حال اجرا در مؤسسه بررسی سیب زمینی


101
عنوان


شماره صفحه
قسمت دوم: پیاز




پیشینه


145

رده بندی گیاهی


145

ترکیب پیاز


146

بو و طعم پیاز


146

ارقام پیاز


147

سطح زیر کشت


149

تولید


151

عملکرد


152

فرایند تولید


154

انبار کردن


167

طرح های در حال اجراء در مؤسسه بر روی پیاز


169

منابع و مأخذ


177





تاریخچه:

تاریخچه تحققات اصلاح نباتات در ایران و تاسیس مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر.

سیر تحول تحقیقات اصلاح نباتات ایران را به طور اختصار می توان به سه دوره تقسیم نمود:

دوره اول:

این دوره با تاسیس مدرسه فلاحت و سپس دانشکده کشاورزی کرج (زیر نظر وزارت کشاورزی) آغاز و 20 سال به طول می انجامد. این دوره بیشترین موانع را در خود داشته است. زیرا برای تغییر روش های قدیمی و دلبستگی های تعصب آمیزی که مالکان و کشاورزان آن زمان در استفاده از روش های قدیمی داشتند نیاز فراوانی به افراد تحصیل کرده و آشنا به کشاورزی نوین بود.

در همین دوره تاسیسات فنی و مزارع آزمایشی مستقلی برای انجام یک سلسله آزمایشات در جنب دانشکده ایجاد شد. از حدود سال 1310 تهیه بذور مرغوب در مزارع آزمایشی باغ فردوس مدرسه عالی فلاحت آغاز شد و در زمینه غلات، حبوبات و سبزیجات و انواع بذر پنبه نمونه‌هائی از کل کشور جمع آوری و در مزارع کاشته و مطالعه گردید.

در آن زمان طبق تقاضای اداره کل فلاحت و صناعت وقت ارقام مختلف چغندر قند نیز از کشورهای آلمان، دانمارک، بلژیک و شوروی سابق جمع آوری و مورد آزمایش قرار گرفت. از اواخر سال 1311 آزمایشات مقدماتی چغندر قند، پنبه، غلات و ازدیاد بذر در مزارع باغ فردوس مدرسه عالی فلاحت شروع و اولین بنگاه اصلاح نباتات ورامین در ایران در سال 1314 در کرج تأسیس گردید که وظیفه اصلی آن اصلاح و تهیه بذر چغندر قند بود. در همان تاریخ مقدمات اصلاح و تهیه بذر غلات نیز در کرج فراهم شد. در اواخر سال 1315 در ورامین بعنوان یکی از مناطق مهم پنبه خیز کشور بنگاه اصلاح نباتات تاسیس و نسبت به تهیه بذر الیت پنبه و همچنین انواع گندم اقدام نمود.

دوره دوم:

این دوره تقریبا با خاتمه جنگ جهانی دوم آغاز و تاسیس موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال 1339 ادامه یافت. در واقع این دوره با آغاز پیدایش و گسترش سریع روش ها و ابزار کشاورزی نوین در کشورهای پیشرفته شروع گردید. این دوره را می توان دوران آمادگی و تلاش کادر متخصص و مرحله اصلاح بذر و نهال نامید. در این دوره بسیاری از متخصصین تحصیل کرده کشاورزی در جهت رفع وضع نابسامان بذر و نهال در کشور اقدام به انجام یک رشته مطالعات و آزمایشات مقدماتی نمودند. این امر ابتدا در مراکز اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج و ورامین که امکانات بهتری داشتند آغاز شد.

از سال 1325 تحقیقات باغبانی نیز با جمع آوری گونه‌های مختلفی از میوه جات سردسیری داخلی و خارجی و احداث باغ کلکسیون در کرج آغاز شد. این امر در مورد مرکبات در شمال و در زمینه خرما در جنوب انجام گردید.

از سال 1327 با جدا شدن دانشکده کشاورزی کرج از وزارت کشاورزی امکانات مربوط به جمع آوری و آزمایش توده های بومی گندم و جو در بنگاه اصلاح نباتات کرج متمرکز شد.

از سال 1330 تحقیقات پنبه به شکل جدی تری گرفته و به طور وسیع در مرکز ورامین آغاز گردید. در سال 1335 فکر تأسیس اداره تهیه بذر گواهی شده در وزارت کشاورزی شکل گرفته و این اداره تأسیس گردید تا نسبت به کنترل مزارع غلات و پنبه در کرج و ورامین اقدام نموده و بعد از کنترل و صدور گواهی بذر مادری در بین کشاورزان توزیع گردد.

با متمرکز کردن فعالیت های پراکنده قبلی، از سال 1336 تحقیقات برنج نیز در بنگاه کشاورزی لاهیجان به طور جدی آغاز گردید و با ایجاد ایستگاه برنج رشت در سال 1338 توسعه می یابد.

حاصل تمامی این تلاش ها نتایج گرانبهایی داشته است که شالوده موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر بر همین نتایج استوار گردیده است.

دوره سوم:

در دوره سوم با توجه به پراکندگی تحقیقات در دستگاههای مختلف وزارت کشاورزی از یک طرف به این واقعیت که اداره کل زراعت دقت با تشکیلات محدود و امکانات ناچیز خود مستقیماً قادر به هدایت این امر مهم نبود. ضرورت تاسیس موسسه ای مستقل با اختیارات وسیع قانونی احساس گردید. بنابراین تشکیل موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر براساس لایحه قانونی مصوب مجلس شورای ملی که در تاریخ 3/8/1338 به تصویب مجلس سنای وقت رسیده مشتمل بر 6 ماده و یک تبصره به شرح زیر مورد موافقت قرار گرفت:

ماده 1- به منظور اصلاح و تهیه کلیه نهال ها و بذر های مرغوب و مناسب با اب و هوای نقاط مختلف کشور سازمانی به نام موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر تحت نظر وزارت کشاورزی تاسیس می شود.

ماده2- رئیس موسسه می تواند معاملات مربوط به فرآورده های کشاورزی را تا یکصد هزار ریال بدون رعایت مقررات و مزایده اجازه دهد. معاملات فرآورده های کشاورزی بیش از این مبلغ راهیأتی مرکب از وزیران کشاورزان و دارائی و یا معاونین آن ها و رئیس موسسه در صورت ضرورت از قیود مناقصه و مزایده معاف خواهند نمود.

ماده3- کمک دولت به بودجه این موسسه یکجا ضمن بودجه وزارت کشاورزان منظور و در اول هر فصل یک چهارم آن به اختیار موسسه گذاشته می شود و بودجه جزء موسسه را وزیران کشاورزی و دارائی تصویب می‌نمایند. عواید موسسه جزو بودجه آن منظور و مازاد درآمد صرف توسعه و تکمیل عملیات موسسه می گردد.

تبصره- وجوه حاصله از درآمد و صرفه جوئی ها هر سال به سال بعد منتقل و به مصرف توسعه موسسه خواهد رسید.

ماده 4-وزارت کشاورزی مجاز است با تصویب هیأت وزیران ورود بذری را که مصلحت نداند ممنوع نماید و همچنین کشت و تهیه بذور و چغندر قند و پنبه را در مناطق معینی به وسیله اعلان سه ماه قبل از فصل کشت ممنوع و در صرف تخلف کشت ممنوع شده را معدوم سازد.

ماده5- موسسه نمی تواند نهال بذور و مرغوب را به تقاضای کشاورزان و مالکین بیشتر از قیمت تمام شده بفروشد.

ماده 6- وزارت کشاورزی و وزارت دارائی مامور اجرای این قانون می باشد. لایحه قانونی فوق که مشتمل بر شش ماده و یک تبصره می باشد در جلسه روز دوشبنه سوم آبان ماه یکهزار و سیصد و سی و هشت شمسی به تصویب مجلس سنا رسیده است.

وظایفی که به موجب قانون به عهده موسسه قرار داده می شود به شرح زیر بوده است:

1- بررسی های به نژادی و به زراعی برای اکثر محصولات مهم زراعی مثل گندم، جو و پنبه، برنج، دانه های روغنی، ذرت، حبوبات، نباتات علوفه‌ای و کنف.

2- تولید بذور مادری و تهیه بذور گواهی شده به منظور تکثیر و تهیه بذر مورد نیاز کشور و همچنین ازدیاد و توزیع نهال های پیوندی از ارقام انتخابی مناسب با شرایط آب و هوائی مختلف کشور.

3- کنترل و گواهی بذوری که تولید کنندگان بذر براساس ضوابط تعیین شده در وزارت کشاورزی و منابع طبیعی وقت تولید می‌کنند.

بدیهی است که در آغاز کار مشکلات تهیه امکانات و اراضی به قوت خود باقی بوده است ولی موسسه در راستای ایفای وظایف محوله اقدام به تشکیل 4 اداره کل به شرح زیر نمود:

1- اداره کل بررسی های باغبانی به منظور ازدیاد اولیه ارقام میوه، سبزی و صیفی و سیب زمینی.

2- اداره کل بررسی های زراعی به منظور بررسی و ازدیاد اولیه بذور پنبه، گندم و جو و ذرت و برنج علوفه و حبوبات و سایر نباتات زراعی.

3- اداره کل تکثیر و گواهی بذر به منظور کنترل بذور تولیدی و صدور گواهی بذر.

4- اداره کل تکثیر و توزیع بذر جهت تهیه و توزیع بذور اصلاح شده.

در مرحله بعدی به منظور تجهیز و تکمیل امکانات ایستگاهها از نظر ماشین آلات، تأسیسات و تجهیزات، اداره کل امور ایستگاهها نیز در موسسه تشکیل گردید.

بخش تحقیقات سیب زمین و پیاز:

مقدمه:

همزمان با تاسیس موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال 1339 تحقیقات مربوط به محصولات سیب زمینی و پیاز نیز بر مبنای یک برنامه مدون ابتدا برای شناخت ارقام بومی و محلی و سلکسیون و خالص سازی آن‌ها شروع و سپس با ورود ژرم پلاسم های جدید سیب زمینی و پیاز و سایر محصولات سبزی و صیفی برنامه شناخت ارقام مناسب جدید و سازگار خارجی از طریق روش های علمی و آزمایشات مقایسه ارقام و تعیین نیازهای زراعی ارقام، تولید بذر مادری و توزیع بذر گواهی شده در قالب برنامه بررسی‌های باغبانی پی ریزی گردید. از سال 1358 بخش تحقیقات سبزی و صیفی به طور مستقل فعالیت‌های خود را تحت مدیریت و موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر ادامه داد. در سال 1376 براساس تصمیمات متخذه در شورای عالی سیاستگذاری سازمان تات تحقیقات سبزی و صیفی به مرکز تحقیقاتی ورامین منتقل گردید و فعالیت های تحققاتی محصولات سیب زمینی، پیاز و حبوبات ابی تحت عنوان بخش تحقیقات سیب زمینی و پیاز در کرج فعالیت خود را شروع نمود. فعالیت های تحقیقاتی این محصولات قبل از انقلاب اسلامی علاوه بر کرج در چندین ایستگاه تحقیقاتی توسط 20 کارشناس انجام می گردید و در حال حاضر مسئولیت اجرای طرح های تحقیقاتی و برنامه تولید بذر کشور بر عهده 36 نفر کارشناس و عضو هیأت علمی می باشد. این بخش از دیرباز با مرکز بین المللی سیب زمین (CIP) در زمینه آموزش و تبادل ژرم پلاسم ارتباط داشته است. مهمترین اولویت ها و برنامه های تحقیقاتی محصولات این بخش به تفکیک ارائه می‌گردد.

خلاصه ای از جایگاه تحقیقات و تولید سیب زمینی در کشور:

در بدو تاسیس موسسه عملکرد سیب زمینی 8/4 تن در هکتار و هم اکنون حدود 23 تن در هکتار برآورد می شود. تولید کل کشور نیز در سال 1339 حدود 96 هزار تن بوده است و هم اکنون بیش از 6/3 میلیون تن تخمین زده می‌شود. ضریب خودکفایی در زمینه سیب زمین خوراکی نیز 103 درصد برآورده می شود. همه این دستاوردهای قابل توجه مستقیم و یا غیر مستقیم مرهون تحقیقات انجام یافته در طی 4 دهه فعالیت اجرایی و تحقیقاتی موسسه بوده است. مصرف سرانه سیب زمینی در سال 1339 حدود 6 کیلوگرم و هم اکنون 45 کیلوگرم می باشد. بخش اعظم دلایل افزایش سطح زیر کشت سیب زمینی از 20 هزار هکتار به 160 هزار هکتار در طی 4 دهه مربوط به سودآور شدن زراعت سیب زمینی است. روند رو به ازدیاد رشد جمعیت کشور ایجاب می‌کند برای این محصول از نظر تولید انرژی و پروتئین در واحد سطح در بین محصولات زراعی بی رقیب می باشد. سرمایه گذاری تحقیقاتی متناسبی صورت گیرد. تحقیقات انجام شده در طی دهه باعث شده است که میانگین عملکرد کشور از میانگین عمکرد جهانی 7 تن بالاتر برود. مزیت های نسبی این محصول در زمینه تولید و رقابت با تولید کنندگان و صادرکنندگان جهانی آن سرمایه گذاری اساسی تری را در امر تداوم تحقیقات آن ایجاب می نماید. علیرغم عبور کشور از مرز خودکفایی در زمینه تولید سیب زمینی خوراکی هم اکنون سالیانه به طور میانگین حدود نیم میلیون دلار صرف واردات هسته اولیه بذور کشور می شود که با توجه به امکانات بالقوه و بالفعل موجود در صورت سرمایه گذاری این معضل نیز حداکثر در ظرف 3 سال قابل حل خواهد بود. هسته اولیه بذر سالم مورد نیاز کشور حدود 600 تن برآورد می شود. که بهترین و آسان ترین راه حل آن استفاده از تکنیک های کشت بافت می شود. هسته اولیه مذکور پس از چند نسل تکثیر متوالی در مزارع و مناطق ایزوله کل بذور مورد نیاز کشور را که 470 هزار تن برآورد می شود تامین خواهد کرد.

قسمت اول: سیب زمینی

مقدمه:

سیب زمینی (Solanom tuberosum) یکی از پر تولید ترین محصولات است که به طور گسترده ای در جهان کشت شده و تقریبا در هر هکتار دو برابر برنج و گندم کادری تولید می‌کند. این گیاه به دامنه وسیعی از اقلیم ها سازگار بوده وهم در محیط های گرمسیری و هم معتدل و همچنین در ارتفاعات تا 4000 متر از سطح دریا یافت می شود. اروپای غربی و مرکزی، شوروی سابق و چین مناطق تولید اصلی سیب زمینی است. این گیاه هم در سطح وسیع و هم در باغچه خانه ها کشت می‌شود. سیب زمینی بسیار مغذی و حاوی ویتامین C و اسیدهای آمینه ضروری برای تغذیه مطلوب انسان است. چون سیب زمینی گیاهی مهم در سطح جهان است در سال 1971 مرکز بین المللی سیب زمینی (International potato Center) (CIP) (در لیمای پرو (نزدیک جایی که سیب زمینی اهلی شده است.) به منظور افزایش کشت و کار سیب زمینی در کشورهای در حال توسعه تاسیس گردید.

سیب زمینی از سایر گیاهان زراعی متفاوت می باشد. زیرا مواد غذایی خوراکی آن در بخش های زیر زمینی که غده نامیده می شود ذخیره می‌گردد. سیب زمینی همچنین از این نظر که به طور غیر جنسی یا رویشی از طریق غده ها تکثیر می شود منحصر به فرد می باشد. تکثیر رویشی از طریق غده ها دارای مضرات معینی است. از قبیل: 1) انتقال بیماری، 2) هزینه های نقل مکان غده‌ها که در مقایسه با بذر سنگین تر است 3) جوانه زدن غده ها قبل از فصل کشت بیماری ها ویروسی که معمولا از طریق غده ها پخش می گردد. به طوری که تولید بذر عاری از ویروس نگرانی اصلی برای کشاوزان بزرگ و توزیع کنندگان غده ها برای بذر می باشد. جوانه زدن غده ها قبل از قصل کاشت برای کشاورزان کوچک که غده ها را برای کاشت در فصل بعد بدون امکانات انبار سرد نگهداری می نمایند مشکل ساز است. با وجود این سودمندی بارز تکثیر رویشی در این است که زمانی که بوته برتر از اصلاح کننده شناسائی کند می‌توان آن را به عنوان رقم اصلاح شده آزاد نموده و ماهیت ژنتیکی اولیه آن را حفظ کرد. تنها گیاه دیگر با تکثیر رویشی نیشکر است.

جنبه قابل توجه در بهنژادی سیب زمینی منشا تتراپلوئیدی آن است که مطالعه وراثت صفات معینی را در آن مشکل می سازد. وراثت صفات به طریقه تتراسومیکی (tetraSomic) در اتو تترا پلوئیدها بسیار پیچیده تر از وراثت صفات به طریقه دی سومیکی (disomic) (در دیپلوئیدها است. با

این ماهیت اتوتترا پلوئید را می توان به منظور حداکثر نمودن هتروزیس برای تولید ارقام سیب زمینی با عملکرد برتر استفاده نمود.

یکی از مهمترین ویژگیهای سیب زمینی منبع متنوع ژرم پلاسم است که ممکن است اصلاح کننده آن را مورد استفاده قرار دهد. تقریبا همگی خویشاوندان وحشی نزدیک را می توان به راحتی با سولانوم توبیروزوم جهت ادغام مقاومت به تنش های زنده و غیر زنده ناخالصی تلاقی داد. در نهایت هیچ کدام از گیاهان زراعی به دیگر چنین ژرم پلاسم وحشی گسترده ای که به راحتی در ایجاد رقم قابل استفاده باشد را ندارند. ظرفیت ژنتیکی برای پیشرفت های اینده در عملکرد به لحاظ همین خصوصیات انحصاری سیب زمینی امکان پذیر است.

- پوست (پریدرم)

پوست (پریدرم) (periderm) لایه محافظ نازکی است که غده را می پوشاند. رنگ آن ممکن است سفید کرمی، زرد، پرتقالی، قرمز ویا بنفش باشد. برخی از غده‌ها دارای دو رنگ هستند. پوست غده در صورت قرار گرفتن در معرض نور مستقیم سبز خواهد شد. پوست غده معمولا صاف است ولی ارقام با پوست زبر نیز وجود دارد در حالت فارسی پوست غده با فشار انگشتان به راحتی جدا می شود. بنابراین در صورت برداشت زود هنگام، پوست آسیب پذیر می‌باشد. در شرایط رطوبت زیاد اندازه عدسکها افزایش یافته و به صورت تکه های سفید دیده می‌شود تبادل گازها از طریق عدسکها که در روی پوست پراکنده انجام می‌‌شود.

کورتکس در زیر پوست قرار گرفته و شامل لایه ای از بافت های ذخیره‌ای است که اساساً از پروتئین و نشاسته تشکیل شده است.

سیستم آوندی ارتباط غده و چشم ها را با بقیه اندام های گیاه فراهم می‌کند.

پارانشیسم ذخیره‌ای در قسمت درونی حلقه آوندی قرار گرفته و بافت ذخیره ای اصلی می باشد که بخش اعظم حجم غده را اشغال کرده است. مغز (پیت) بخش مرکزی غده را تشکیل می دهد.

کلیه عناصر ذکر شده از محل کورتکس تا مغز (پیت)، گوشت سیب زمینی نامیده می شود که در ارقام تجاری معمولا به رنگ سفید، کرم یا زرد روشن هستند. با این حال ذره بین ارقام اصلاح شده غده هایی با گوشت زرد، قرمز و بنفش و یا دو رنگ مجزا دیده می‌شوند.

جوانه (Sprout):

جوانه ها از رشد چشم های غده تولید می شود. رنگ جوانه یکی از مهمترین ویژگی های هر رقم است. جوانه‌ها‌ی سفید، دارای رنگ در قاعده یا انتها و یا تماماً رنگی می‌باشند.

جوانه‌های سفید در صورت قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید سبز خواهد شد. بخش قاعده جوانه معمولا قسمت زیر زمینی ساقه را تولید می‌کند. که وجه مشخصه آن حضور عدسکها است. این بخش پس از کاشت غده سریعاً تولید ریشه نموده و در آینده استولون یا ساقه های جانبی را تولید می نماید. قسمت نوک جوانه دارای برگ بوده و بخش‌های در حال رشد ساقه را تولید می نماید.

برگ:

برگ ها به صورت مارپیچی بر روی ساقه قرار گرفته اند. برگ ها مرکب و دارای یک محور راکیس (rachis) و چندین برگچه هستند هراکیس ممکن است حامل چندین جفت برگچه هستند و هرراکیس ممکن است حامل چندین جفت برگچه اولیه جانبی و یک برگچه انتهایی باشد.

بخشی از راکیس که پائین تر از برگچه های اولیه قرار گرفته دمبرگ نامیده می‌شود برگچه‌ها معممولا به صورت مستقیم یا توسط زائده کوچکی که پیتول (Petole) نامیده می شود، به راکیس اتصال دارند. توالی منظم برگچه های اولیه ممکن است توسط برگچه های ثانویه که در حد فاصل آنها بوجود می آید به هم بخورد.

در قاعده دمبرگ دو برگ کوچک جانبی (استیپول کاذب) وجود دارد که اندازه و شکل آن ه و زاویه قرار گرفتن دمبرگ با ساقه در تشخیص خصوصیات واریته‌ای بسیار مهم است. بالها و راکیس از محل اتصال به ساقه ممکن است به سمت پایین ساقه امتداد داشته باشند.

گل آذین، گل:

دمگل اصلی گل آذین معمولا به دو شاخه تقسیم می شود هر شاخه معمولا کمی دورتر به دو شاخه دیگر منشعب می شوند بدین ترتیب آرایش بوجود می‌آید که به آن گل آذین خوشه (symose) می گویند. دمگل های فرعی پدیکل‌ها (pedicels) در انتهای خود حامل کاسه گل می باشد. در نقطه‌ای از طول پدیکل‌ها بند نسبتاً برجسته ای وجود دارد که گل یا میوه از این محل ریزش می‌کند. در برخی از ارقام این بند دارای پیگمان می باشد. محل و وضعیت این بند یکی از ویژگی های سفید تاکونومیکی است. گل های سیب زمینی دو جنسی و هر چهاربخش یک گل کامل را دارا هستند. 1-کالیکس (Calyx) یا کاسه گل 2-کورولا (corolla) یا جام گل 3- اندام نر (پرچم ها= androe cium) و 4- اندام ماده (مادگی= gynoecium)

کاسه گل شامل 5 کاسبرگ می باشد که در قاعده به همدیگر متصل و ساختمان زنگوله‌ای شکلی را در زیر جام گل بوجود می آورند. بسته به رقم، شکل و اندازه لوبها یا انتهای آزاد کاسبرگها متفاوت است. رنگ کاسه گل سبز و در مواردی بخشی از آن و حتی ممکن است به صورت کامل دارای مواد رنگدانه‌ای باشد.