مقدمه :
یکی از درخشانترین دوره های تاریخ فرهنگ و تمدن ایران از نظر
ترویج هنرهای گوناگون، دوره ساسانی است. دوره طولانی جهانداری ساسانیان
(652-224م) که خود را وارث شیوه و منشی جهانداری هخامنشیان می دانستند، از
پادشاهی اردشیر اول آغاز گردیده و با ظهور اسلام و شکست یزدگرد سوم پایان
گرفته است.
هنر این دوره دارای ویژگیهای درباری، رسمی و مذهبی می باشد. تاثیرات مذهب در فرهنگ و هنر از آغاز تا پایان دوره کاملاً نمایان است.
دوره
ساسانی نه تنها تضمین کننده ی تداوم خلاقیتهای گذشته بوده بلکه با
نوآوریهای هنری خود سهم مهمی در عرصه جهانی ایفا کرده است. جامعه و تمدن
ساسانی ضمن نگاه به گذشته و بی تفاوت نبودن بر جریانهای فرهنگی روز به دلیل
وسعت شاهنشاهی ساسانی که از سرحدات گرجستان و ارمنستان تا سواحل خلیج فارس
و دریای عمان و از سواحل سند تا روز فرات گسترده بود، ضمن پذیرش جریانهای
متفاوت فرهنگی، عناصر فرهنگی آنها را منطبق با نیازها و سنتهای ملی خود
تغییر شکل و محتوا می دهد و تبدیل به محصول فرهنگی نوینی می کند.
با
انقراض این شاهنشاهی، سنت هنری آن دوره پایان نمی پذیرد، بلکه خلافت بنی
امیه وبنی عباس را تحت تاثیر شدید افکار و عقاید هنری خود قرار می دهد و تا
نواحی دوردست اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام و امپراتوری عظیم روم شرق نیز
نفوذ می کند.
در دوره ساسانی بدلیل وسعت شاهنشاهی که برگستره وسیعی از
جهان قدیم فرمانروایی می کرد، شاهد تنوع فرهنگی و اقلیمی و هنرهای رایج
هستیم، هنرهای همچون معماری، فلزکاری، مهرسازی، گچ بری، پارچه بافی، سکه
زنی و غیره، هر یک از این هنرها به اوج شکوفایی خود رسیده بوده اند که
امروزه بر آثار باقی مانده قابل مشاهده است.یکی از این هنرها که به اوج
شکوفایی خود رسیده بود هنر و صنعت فلزکاری است. اشیاء فراوانی از فلزهای
گوناگون همچون طلا، نقره، مفرغ و غیره ساخته شده است. این اشیاء از ظروف
گرفته تازیورآلات، مسکوکات، ادوات جنگی و پیکره ها و ...
در حال حاضر
بسیاری از این آثار ارزشمند در موزه های معروف جهان همچون موزه لوور،
بریتانیا، ارمیتاژ، متروپولتین و همچنین مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند.
امروزه
به اشیاء ساخته شده از طلا و نقره بخصوص ظروف، مسکوکات توجه فراوانی شده
است و مطالعات جامع و کاملی از جنبه های مختلف بر روی این آثار توسط
پژوهشگران ایرانی و خارجی صورت گرفته که بصورت مقالات و کتابهای متعدد
منتشر گردیده است.
ولی متاسفانه به اشیاء مفرغی این دوره اهمیت چندانی داده نشده است.
در
دوره ساسانی اشیاء فراوانی از مفرغ* ساخته شده است که از این میان می توان
به ادوات جنگی، زیورآلات ظروف، پیکره ها، قلاب کمرها و مسکوکات اشاره نمود
که هر کدام از آنها دارای اهمیت و زیبایی خاص به خود می باشند.
بدلیل
اینکه مطالعه و بررسی همگی آثار مفرغی این دوره، بخاطر گستردگی در این
پایاننامه میسر نمی باشد. بنابراین در این پایاننامه سعی بر آن شده است
که مجموعه از این آثار را که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد را
مورد بررسی و مطالعه قرار داده و با تفکیک و معرفی آثار به تحلیل و مقایسه
تطبیقی با سایر آثار این دوره پرداخته شود.
امید است مطالب این تحقیق گاهی کوچک باشد در جهت شناخت و معرفی هنر مفرغ کاری این دوره بخصوص اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام .
فصل اول : کلیات
1-1 بیان مسئله
1-2 اهداف تحقیق
1-3 سوالات تحقیق
1-4 فرضیات تحقیق
1-5 محدودیت تحقیق
1-1 بیان مسئله :
از
آنجا که کشور ایران در صنعت فلز کاری از پیشینه ای بسیار غنی برخوردار است
از کهن ترین زمان تا زمان حاضر جایگاه خاص خود را در زندگی بشر حفظ کرده
است لازم است این هنر و صنعت از زوایای مختلف مورد بررسی و مطالعه قرار
گیرد ، بخصوص دوره ساسانی که حلقه اتصال دوران باستان با دوره اسلامی می
باشد و معمولا این دوره تاثیر فراوانی بر هنر دوره اسلامی به خصوص فلز کاری
گذاشته است
در این پایاننامه به بررسی مجموعه ای از اشیاء مفرغی که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد می پردازد.
از
این مجموعه تعداد 24 عدد مربوط به ظروف و 17 عدد مربوط به پیکره هاو 44
عدد مربوط به مسکوکات می باشد.تا کنون بررسی و مطالعه چندانی بر روی این
اشیاء صورت نگرفته است و حتی برخی از این اشیاء که در موزه های ایران
نگهداری می شود برای نخستین بار توسط نگارنده این پایاننامه مورد بررسی و
مطالعه قرار می گیرد.
بررسی تکنیک ساخت، تزئینات و گاهنگاری این
اشیاء، قدمی کوچک در راه شناخت هنر و صنعت فلزکاری بخصوص مفرغ کاری اواخر
دوره ساسانی و اوایل اسلامی است.
امید است این تحقیق سرآغازی باشد برای تحقیقات بعدی و کمکی باشد به مطالعات صورت گرفته.
1-2 اهداف تحقیق :
این تحقیق دارای چندین هدف می باشد. این اهداف عبارتند از :
1)معرفی
و مورد توجه قرار دادن این آثار، چون تاکنون بطور همه جانبه و یکجا این
آثار مورد معرفی و مطالعه قرار نگرفته اند و با توجه به تعداد و اهمیت این
اشیاء نیازمند بررسی و مطالعه می باشد.
2)بررسی از دیدگاه تاریخ هنر، سبک شناسی و گاهنگاری اشیاء مورد مطالعه.
3)روشن نمودن ویژگیها و مشخصات هنر مفرغ کاری دوره ساسانی است.
4)طبقه بندی آثار از لحاظ شکل و خصوصیات ظاهری (فرم شناسی) و انجام مطالعات تطبیقی آثار مورد مطالعه
5)در صدد پاسخگویی به سوالاتی که در این پایاننامه برای ما مطرح شده است.
1-3 سوالات تحقیق :
1) آثار مورد مطالعه به چه تاریخی از دوره ساسانی(اوایل ، اواسط ، اواخر) تعلق دارند؟
2) تکنیک ساخت آثار مورد مطالعه به چه صورت است؟
3) تکنیک تزئینات آثار مورد مطالعه به چه صورت است؟
1-4 فرضیات تحقیق :
1- برخی از آثار مورد مطالعه به اوایل دوره ساسانی و بخش اعظمی از آنها به اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام تعلق دارند.
2- تکنیک ساخت ظروف بصورت چکش کاری و قالب گیری می باشد مجسمه ها بصورت ریخته گری و مسکوکات بصورت چکش زنی می باشد.
تکنیک تزئینات آثار بصورت کنده کاری، حکاکی و برجسته کاری می باشد.
1-5 روش تحقیق :
برای انجام این تحقیق به ترتیب زیر عمل گردید:
1-مطالعات کتابخانه ایی: استفاده از کتب و نشریات فارسی و لاتین و جمع آوری اطلاعات در این زمینه.
2-مستند
نگاری: با مراجعه به موزه هایی که اشیاء مورد مطالعه در آنجا موجود بود،
آثار شناسایی و از آنها عکس تهیه گردید و اطلاعات مربوط به آنها جمع آوری
گردید.
3-بررسی و مطالعه اشیاء: اشیاء مورد مطالعه به چند دسته طبقه
بندی گردید و از لحاظ گونه شناسی، فرم شناسی، تکنیک ساخت و تزئینات و
گاهنکاری مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و همه آثار در هر فصل جداگانه
آورده شده است.
1-6 محدودیت تحقیق :
این پژوهش مانند سایر تحقیق ها
با محدودیت هایی مواجه بود. بدلیل اینکه طیف وسیعی از آثار در موزه‌های
خارج از کشور و مجموعه های خصوصی قرار داشتند و دسترسی به آنها امکانپذیر
نبود، باعث گردید که به اطلاعاتی که از اینگونه آثار در کتب و نشریات چاپ
گردیده بود اکتفا شود که متاسفانه برخی از اطلاعات در کتب ذکر نگردیده بود.
فهرست مطالب
مقدمه 1
فصل اول:کلیات 3
1-1 بیان مسئله 4
1-2 اهداف تحقیق 4
1-3 سوالات تحقیق 5
1-4 فرضیات تحقیق 5
1-5 روش تحقیق 5
1-6 محدودیتهای تحقیق 6
فصل دوم:تاریخ سیاسی ساسانیان 7
فصل سوم:ظروف 11
3-1 مشخصات کلی ظروف دوره ساسانی 12
3-1-1 شکل ظروف 12
3-1-2 تکنیک ساخت ظروف 15
3-1-3 تکنیک تزیینات ظروف 16
3-1-4 تزیینات ظروف و گاهنگاری آنها 17
3-2 ظروف مفرغی 23
3-2-1 بشقابها 27
3-2-2 سینی ها 37
3-2-3 کاسه ها 49
3-2-4 ابریق ها 67
3-2-5 گلدانها 71
3-3 نتیجه گیری فصل 81
فصل چهارم:پیکره ها 85
4-1 مشخصات کلی پیکره سازی دوره ساسانی 86
4-2 پیکره های مفرغی 95
4-3 نتیجه گیری فصل 142
فصل پنجم:مسکوکات 145
5-1 مشخصات کلی سکه های دوره ساسانی 146
5-2 سکه های مفرغی 158
5-3 نتیجه گیری فصل 197
فصل ششم:نتیجه گیری کلی و پیشنهادات 199
6-1 نتیجه گیری کلی 200
6-2 پیشنهادات 201
شامل 225 صفحه word